Las Meninas: İspanyol ressam Velazquez'in 1656'da yaptığı kraliyet portresinin çözülemeyen gizemi

Görsel sanatlara çok ilgi duymayanların bile ismini duyduğu bazı İspanyol ressamlar ve başyapıtları vardır. Pablo Picasso’nun Guernica’sı ya da Salvador Dali’nin Belleğin Azmi gibi. Bense bu yazımda belki çok kişi tarafından bilinmeyen fakat sanat dünyasında çok ünlü bir İspanyol ressam ve başyapıtından bahsetmek istiyorum: Diego Velazquez’in Las Meninas, yani Nedimeler adlı tablosundan.

Yıllar önce Madrid’e ilk gittiğimde bütün turistlerin yaptığı gibi Madrid’in en meşhur, en önemli yerlerini ziyaret etmiştim. Sol Meydanı, Retiro Park, Almudena Katedrali… Ve eğer sanat müzelerini gezmeyi seviyorsanız ve en ünlü İspanyol ressamların eserlerini görmek istiyorsanız mutlaka gitmeniz gereken Prado müzesini... Prado müzesinde sergilendiğini ve çok ünlü olduğunu bildiğim Las Meninas tablosunu ilk kez burada görmüştüm. Beraber Madrid’e geldiğim bir Türk arkadaşımla beraber bu tablonun önünde biraz durup inceledikten sonra yolumuza devam etmiştik. Üzerine bir şeyler okuyup araştırma yapmadan gittiğimiz için bu tablo bize o zamanlar enteresan gelmemişti. Fakat bütün hediyelik dükkanlarında Las Meninas figürlerini görüp durduğum için de hâlâ merak ediyordum bu tablonun özelliğini. Sonradan, o zamanki İspanyol erkek arkadaşıma (şimdiki eşime) bunu sorduğumda bana bu tablonun en ilginç yanının içinde barındığı farklı perspektifler ve gizli katmanlar olduğunu söylemişti. Bu kadarcık bir açıklama bile bu tabloyu farklı gözlerle görmeme yetmişti. Ne yazık ki yıllar boyunca Prado müzesini tekrar ziyaret edip bu tabloyu tekrar görecek fırsatım olmadı ama yine de üzerine bir çok şey okuyup izleyecek vaktim oldu.

Bu portre hakkında neler biliyoruz?

İspanya'nın Sevilla şehrinde doğup uzun yıllar IV. Felipe'nin kraliyet ressamı olarak görev yapmış olan Diego Velazquez'in Las Meninas'ı ömrünün son yıllarında 1656'da yaptığı düşünülüyor (ressam 1660 yılında ölüyor). Krala hediye ettiği bu tablo önce kralın yazlık sarayındaki çalışma odasına asılıyor, bir asır sonra sarayda çıkan yangında zarar görüyor ve yanları yandığı için iki yanından da biraz kesiliyor. (ama tablo yine de oldukça büyük, 3.18m x 2.76m boyutunda) 1819 yılında ise şu anda da bulunduğu Madrid'deki Prado müzesine konuluyor. Yapımının üzerinden üç asırdan fazla zaman geçmesine rağmen Las Meninas hâlâ görenleri şaşkına çeviriyor ve uzmanların farklı yorumlamalarına sebep oluyor. Hadi tabloya beraber bakalım.

Portreye ilk bakış

Kraliyet ressamı olduğu için atölyesi de sarayın içinde olan Velazquez'in bu tablosu aslında atölyesinde olan biteni betimliyor.

Öncelikle, portresi yapılan bu grup çok değişik karakterlerden oluşuyor. Resmin tam merkezinde, sağ taraftaki pencereden içeri giren ışıkla aydınlanmış şekilde o zamanki İspanyol kral ve kraliçenin 5-6 yaşlarındaki kızları Prenses Margarita Maria duruyor. Prenses, bu portrenin yapıldığı zaman IV. Felipe'nin yaşayan tek çocuğuymuş (Felipe'nin önceki eşi ve oğlu ölmüş, sonradan tekrar evlenince ise kızı Margarita doğmuş).

Prensesin iki yanında tabloya isimlerini de veren “meninas” yani prensesin hizmetkarları ya da nedimeleri yer alıyor. Resmin bize göre sağ tarafında iki cüce var ve biri ayağını köpeğin üzerine koymuş olarak resmedilmiş. Arka tarafta bir rahibe ve konuştuğu bir koruma duruyor. Daha da arkaya gittiğimizde odaya giriyor mu yoksa çıkıyor mu belli olmayan bir saray görevlisini görüyoruz. Gözlerimizi resmin sol yanına çevirdiğimizde ise elinde resim paletiyle tuvalinin önünde duran Velazquez’in ta kendisi. O sırada bir resim üzerinde çalışıyor. Peki burada ilginç olan ne?

Sanat eseri ve gerçeklik arasında kaybolan ince çizgi

Burada geleneksel portrelerden çok farklı bir resim görüyoruz. Resimde durup poz vermiş kişilerden ziyade hareketli bir ortamın içinde olan ve spontane şekilde fotoğrafı çekilmiş bir kalabalığı görüyor gibiyiz. Biz tablonun dışından onlara bakarken onlar da olup bitenin arasında bize bakıyor. Prenses, hizmetkarlarından biri, cücelerden biri ve Velazquez’in bakışları direkt bize çevrilmiş durumda. Bu sebeple sanki bizi görüyorlarmış ve biz de resme dahilmişiz gibi hissediyoruz. Üç boyutlu bir resmin içine girmişiz ve bu kişilerle aynı ortamdaymışız gibi bir izlenim ediniyoruz. Hatta, gözler bize döndüğü için aslında resmin merkezindeki bizmişiz gibi algılıyoruz. Peki neden? Bu kişiler bize mi yoksa resmin yapıldığı anda bizim durduğumuz yerde duran başka birilerine mi bakıyorlar? Bu oyunlarla Velazquez gerçek ve sanatı birbirine karıştırıyor ve sanat eseri nerede bitiyor gerçeklik nerede başlıyor ayırt edilmesini zorlaştırıyor. Ama daha bitmedi...

Portrenin gerçek sahibi

Uzmanların üzerinde uzlaşamadığı bir konu daha var. Las Meninas gerçekte kimin portresi? O sırada Velazquez kimin resmini yapıyor? Tabloda görünen devasa tuval boyutları sebebiyle gerçek hayattaki Las Meninas tablosunu çağrıştırıyor. Acaba Velazquez bu tablonun yapılış anını resmetmiş olabilir mi?

İlk olarak, Velazquez’in kendini de resmettiği bu tablo bir otoportre olarak düşünülebilir fakat kendisi resmin sol köşesinde duruyor ve koyu renkli giysileriyle dikkatleri pek de kendi üzerine çekmiyor, o yüzden burada asıl amacının bir otoportre yapmak olmadığını varsayabiliriz.

Tabloda en çok dikkatimizi çeken figürler aslında prenses ve yanındaki hizmetkarları çünkü hem resmin tam merkezinde ve en aydınlık noktasında duruyorlar, hem de tabloya isimlerini (Las Meninas = Nedimeler) veriyorlar. Fakat yine de bu açıklama da resmin geri kalanıyla uyuşmuyor. Neden Velazquez resim yaparken prensesin önünde değil de arka tarafta duruyor ve prensese değil de bize doğru bakıyor? Tuvalinin arkası bize dönük olduğu için neyi resmettiğini bilemiyoruz. Peki Velazquez eğer prensesin resmini yapmıyorsa kimin resmini yapıyor?

Bu sorunun cevabı arkada duvarda asılı duran aynada saklı olabilir. Küçük ve flu da olsa bu aynada İspanyol kral ve kraliçesinin yansımalarını görebiliyoruz (Jan van Eyck’in meşhur Arnolfini çifti tablosu gibi). Fakat kral ve kraliçenin kendisi tabloda yok. Bir yoruma göre, kral ve kraliçe neredeyse bizim durduğumuz noktada durup ortamı gözlüyor ve Velazquez de aslında kral ve kraliçenin portresini yapıyor. O zaman bu tablo bize Velazquez’in bizim tam göremediğimiz kraliyet çiftinin resmini yaparken resmedilmesini mi gösteriyor?

Diğer bir yoruma göre ise, arka taraftaki ayna aslında kral ve kraliçenin kendilerini yansıtmıyor, Velazquez’in kral ve kraliçeyi resmettiği, bize arkası dönük olan tuvali yansıtıyor. Bu durumda tabloda biz de gerçeği değil, yansımaların yansımasını görmüş oluyoruz. İlginç bir detay da, gerçek hayatta Velazquez’in kral ve kraliçenin böyle bir portresini hiç yapmamış olması. Bu tablo ressamın aslında olmayan bir portreyi yapmasını mı resmediyor?

Sanat tarihçilerinin ortaya attığı daha da kafa karıştırıcı bir yorum ise şu: Velazquez tuvalinde prensesi, nedimeleri ya da kral ve kraliçeyi resmetmiyor, başka birini resmediyor. Bunun sebebi ise tablodaki perspektifler. Arka taraftaki ayna bizim bakış açımıza göre resimde solda kalıyor. Buna göre, kral ve kraliçe de, eğer ordalarsa, bizim solumuzda durmuş oluyorlar. Peki tam ortada duran ve karakterlerin direkt olarak baktığı kişi kim? Bütün bu tablo bizim perspektifimize göre oluşturulduğuna göre yoksa Velazquez bizim portremizi mi yapıyor?!

Las Meninas hakkında daha o kadar çok anlatılacak detay var ki... Arka taraftaki duvarda asılı, gölgeler içinde, yarı silik duran tabloların bile anlamları var (mitolojik hikayelere ilgi duyuyorsanız bunları da araştırabilirsiniz). Fakat ne kadar çok okusanız da araştırsanız da bu resmin gizemini çözemiyorsunuz. Belki Velazquez'in istediği tam da buydu? Belki de bu tabloyu en ilginç kılan şey bize sordurduğu sorulardır :)

Bu duruma modern zamanın İspanyol ressamları da kayıtsız kalmamış tabi. Hem Picasso, hem de Dali bu portreden o kadar çok etkilenmişler ki, kendi tarzlarında Las Meninas'ı tekrar resmetmişler.

Peki sizin yorumunuz ne? Resim içinde resim barındıran ve değişik perspektif oyunlarıyla hepimizin başını döndüren bu tablo sizce kimi resmediyor? Düşüncelerinizi aşağıdaki yorumlardan ya da Instagram üzerinden benimle paylaşabilirsiniz. ¡Adios!